De Belgica: een baanbrekende expeditie onder leiding van Adrien de Gerlache (1897 – 1899)

Ruim 110 jaar geleden bedacht, organiseerde en leidde luitenant Adrien de Gerlache van de Belgische zeemacht de eerste internationale wetenschappelijke zuidpoolexpeditie. Het was tegelijk ook de meest cosmopolitische
ontdekkingsreis uit de beginjaren van de verkenning van Antarctica. Aan boord van het expeditieschip Belgica bevonden zich vijf nationaliteiten: 9 Belgen, 6 Noren, 2 Polen, 1 Amerikaan en 1 Roemeen. Twee teamleden werden achteraf wereld-beroemd: tweede officier Roald Amundsen, die in 1911 de Zuidpool bereikte, en doctor Frederick Cook, die beweerde dat hij in 1908 de Noordpool bereikte.

De voorbereiding van de Belgica-expeditie duurde ongeveer drie jaar. De in Noorwegen aangekochte driemaster werd grondig aangepast en herdoopt als de Belgica. Op 16 augustus 1897 verliet het schip Antwerpen en zette het zeil naar
Antarctica.

De tocht van de Gerlache was de eerste zuiver wetenschappelijke expeditie naar Antarctica en in die zin ook een van de belangrijkste die Antarctica ooit heeft bezocht. De reis verliep echter niet altijd van een leien dakje. Ter hoogte van de Drake-passage werd een van de bemanningsleden tijdens een hevige storm overboord geslagen. Ondanks een dappere reddingspoging van de kapitein, die hem nasprong in het ijskoude water, kon het bemanningslid niet meer worden gered. Op 23 januari 1898 kreeg de bemanning land in zicht: Antarctica. Van 23 januari tot 12 februari 1898 ging de expeditie 20 keer aan land op de eilanden en landtongen langs de Belgicastraat, die later tot de Gerlachestraat werd herdoopt. Daarna zette de expeditie opnieuw koers naar het zuiden, langs de rand van het pakijs. Op 28 februari 1898 zat het zeilschip echter ingesloten door het pakijs van de Bellingshausenzee. Ondanks enorme inspanningen van de bemanning om naar open water te ontsnappen, bleef de Belgica 13 maanden vastzitten in het ijs.

Het was de allereerste keer dat iemand op Antarctica overwinterde. De winter eiste een hoge tol van de bemanning: de ondraaglijke koude, het gebrek aan vers voedsel en 1600 uur in absolute duisternis tastten hun gezondheid aan. Zij leden aan depressies,angst en “polaire anemie”. Dr.Frederick Cook legde hen een streng dieet op van rauw pinguïn- en zeehondenvlees, waarin de basisvitamines zaten die de bemanning hielp om te overleven.

Ondanks de goede zorgen van de dokter overleed een van de expeditieleden en kregen twee andere bemanningsleden zeer zware mentale aandoeningen. Eindelijk, op 14 maart 1899, toen de tweede winter aanbrak, slaagde de bemanning erin om een geul van 600 meter in het 2,6 meter dikke pakijs vrij te
maken door met de hand gaten te hakken en springstoffen te gebruiken.

Adrien de Gerlach en zijn team van wetenschappers hebben ons een schat aan kennis van Antarctica nagelaten. Voor het eerst werden meteorologische gegevens een heel jaar lang verzameld, dus ook tijdens de zuidpoolwinter. De expeditie onderzocht de geologische samenstelling van het Antarctische schiereiland, voerde de eerste grondige studie van ijsverschijnselen op Antarctica uit en bestudeerde de samenstelling en bewegingen van het zeewater. De bemanning zag er de eerste landdieren en bracht talrijke soorten van de Antarctische fauna en flora mee naar huis. Aan de hand van de talrijke organismen die ter plaatse werden ontdekt, kon de voedselketen van Antarctica worden beschreven. Deze expeditie was een gigantische stap voorwaarts in de verkenning
van Antarctica.

Op 15 november 1899 bereikte de expeditie opnieuw Antwerpen, waar het succesvolle team een triomfantelijke intocht wachtte.

Op Antartica wordt ook vandaag nog steeds veel wetenschappelijk onderzoek verricht.
Er zijn talrijke zuidpoolbases en onderzoeksschepen winnen voortdurend gegevens in over het kwetsbare gebied, dat ons helpt om de klimaatverandering beter
te begrijpen.

De belangstelling voor de zuidpool nam in ons land opnieuw toe na de installatie van de Belgische Koning Boudewijnbasis (1958) en de deelname van België aan de zuidpoolverdragen. In 1985 kende het Belgische wetenschapsbeleid middelen toe aan een meerjarenprogramma van wetenschappelijk onderzoek op Antarctica. België wilde hiermee zijn verplichtingen als stichtend lid van het zuidpoolverdrag nakomen en zijn positie in het Antarctic Treaty System consolideren.

Ter gelegenheid van het Internationaal Polar (IPY) startte België in 2007 - 2008 met het bouwen van een nieuw onderzoeksstation op Antarctica. Het wordt het eerste ecologisch gebouwde station op Antarctica dat geen milieuvervuilende stoffen zal uitstoten en maximaal gebruik maakt van hernieuwbare energiebronnen en afvalwaterbehandeling. Het nieuwe onderzoeksplatform zal zowel voor Belgische als internationale onderzoekers openstaan. De expeditie van Adrien de Gerlache was het begin van de rijke geschiedenis van de Belgische betrokkenheid op Antarctica. Deze rijke geschiedenis kent nu een vervolg dat meer dan ooit relevant is in het licht van de klimaatwijzigingen.